Koronavirüs salgını şizofreni hastalarını nasıl etkiler?

Günlerdir koronavirüs salgınını konuşuyoruz. Olağandışı günlerden geçtiğimiz aşikâr. Ve daha ne kadar daha böyle geçer, onu da bilemiyoruz. Açıkçası kimse de bilmiyor. Hastalanma olasılığının ve salgın tehdidinin yanına olağandışılık ve belirsizlik de ekleniyor. Hani neredeyse dünyanın hemen hemen her yerinde eşzamanlı ortaya çıkan bir altüst oluş yaşıyoruz. Toplumsal ve bireysel hayatlarımızda.

Peki, bu olağandışı durum, olağandışılığı sık sık yaşayan şizofreni hastalarını nasıl etkiliyor olabilir? Evet, bu soruya henüz “klinik” bir yanıt vermek için çok erken. Salgının şizofreniye etkisine dair elimizde hemen hemen hiç veri yok. Başka, geçmiş salgınlardan kalmış çok dolaylı bilgilerimiz var. Ayrıca toplumsal tarihimiz açısından çok özgün, daha önce eşi, benzeri hiç görülmemiş bir durumdan geçiyoruz ve kıyaslamak da yetersiz kalabilir. Geçmiş deneyimlerin işaret ettikleri de kısıtlı bilgi sağlıyor. Ama sormakta, düşünmekte fayda var: Toplumların oldukça dezavantajlı kısmını oluşturan şizofreni hastalarını bu salgın günlerinde neler bekliyor?


Şizofreni hastaları için Covid-19 riski daha mı yüksek?
Bunu henüz bilmiyoruz. Yani şizofreni hastaları arasında yeni koronavirüs enfeksiyonu açısından genel topluma göre risk daha mı yüksek, henüz bu sorunun yanıtını bilemiyoruz. Ancak geçmiş salgınlardan ve toplumsal büyük olaylardan biliyoruz ki bu tür altüst oluşlardan sonra psikiyatrik sorunlar artıyor (Brooks ve ark. 2020). Ayrıca şizofreni gibi kronik psikiyatrik hastalıklarda kronik enfeksiyon hastalıkları da genel topluma göre daha yüksek olma eğiliminde (Partti ve ark. 2015).

İlginç biçimde literatürde “koronavirüs” ve şizofreni ilişkisine dair tek bir araştırma bulunuyor (Severance ve ark. 2011). Araştırma, uzun yıllardır “enfeksiyon ve şizofreni” konusunda önemli araştırmalar yapan ve epidemiyolojik veriler üreten bir ekibe ait (Torrey ve Yolken 2017). Yani “kısıtlı veri” konunun uzmanlarından geliyor diyebiliriz. Az sayıdaki hasta ile yapılan bu araştırmaya göre koronavirüsün başka suşları ile şizofreni arasında önemli bir ilişki varmış gibi görünüyor: Koronavirüs immünitesi şizofreni hastalarında sağlıklılara göre neredeyse 3 kat daha yüksek (Severance ve ark. 2011). Araştırmacılar bu ilişkinin virüsün nörotrofik olmasına bağlıyorlar.

Ama yine de Covid-19 ve şizofreni ilişkisine dair bilgimiz çok sınırlı. Yıl ortasına doğru ilk veriler yayınlanmaya başlayacaktır. Olası ilişkiye ve riske dair o zaman daha net konuşabileceğiz ama şimdi “uzaktan” bazı akıl yürütmelerde bulunabiliriz.

Bu uzaktan akıl yürütmelerin ilki “sosyal mesafe” ile ilgili. Koronavirüs salgını başladığından bu yana salgından korunmanın en önemli araçlarından birisi olarak “sosyal mesafe” ve “izolasyon” öne çıktı (Wilder-Smith ve Freedman 2020). Aslında her iki durum da sosyal ilişkilerle ilgili ve sosyal ilişki demek, bir anlamda şizofrenide negatif ve pozitif belirtiler demek.

Bildiğimiz gibi sanrılar ve varsanılar “sosyal işlevselliğin” bozulmasına yol açıyor. Düşünce ve algıda ortaya çıkan farklılıklar, örneğin izlendiğini düşünmek ya da kötüleyici sesler duymak hastaların sosyal ilişkilerden uzak durmasına ve kendi dünyalarına çekilmelerine yol açıyor (Green ve ark. 2018). Birçok hasta özellikle sanrı ve varsanıların alevlendiği dönemlerde sosyal ortamlara daha az katılıyorlar. Sosyal içe çekilme biçimindeki negatif belirtiler ise insan ilişkilerinin azalmasını beraberinde getiriyor (Green ve ark. 2018).

Bu “olumsuz” belirtiler şizofreni hastaları için salgına karşı “koruyucu” olabilir. Yani hastalık belirtilerine bağlı olarak sosyal mesafe ve içe çekilme hastaların genel toplumda yayılan etkene maruz kalma risklerini azaltıyor olabilir. Yani hastalığın getirdiği sosyal dezavantaj salgın günlerinde bir avantaj olabilir.

Öte yandan şizofreni hastalarında sigara kullanımı ve solunum yolları hastalıklarına bağlı ölüm genel topluma göre oldukça yüksek (Olfson ve ark. 2015). Özellikle negatif belirtilerin önplanda olduğu hastalarda ise uzun süreli hareketsiz yaşantı akciğer rezervini azaltan bir etkiye sahip (Vancampfort ve ark. 2014, Partti ve ark. 2015). Bu tür özellikler ise Covid-19’a yakalanma açısından değil belki ama enfeksiyonun gidişatı açısından dezavantaj oluşturabilir ve şizofreni hastaları arasında enfeksiyona bağlı ölüm oranının genel topluma göre daha yüksek olmasına neden olabilir.


Toplumsal kaygının bu kadar artmış olması şizofreni alevlenmelerini nasıl etkiler?
Olağan zamanlardan biliyoruz ki şizofreni hastaları yakın ve uzak sosyal çevrelerindeki değişimlerden, bu çevrelerdeki çatışma ve krizlerden olumsuz etkilenir (Ünal ve ark. 2019). Aile içi çatışmalar kadar toplumsal travmalar, ekonomik zorluklar, savaş durumları şizofreni alevlenmelerine yol açar (Charlson ve ark. 2019). Öte yandan salgın, yani havadan bulaşan bir virüs bir tek kaygıyı değil kaygının daha fazla artması durumunda paranoyayı da beslemektedir (Martin ve Penn 2001). Tekrar ve tekrar maruz kalınan görsel ve sosyal medya içerikleri bu paranoyaya önemli katkıda bulunmakta (Pathak ve ark. 2015). Paranoyanın boyutu bulaş korkularından komplo teorilerine uzanabilmektedir (Towers ve ark. 2015). Bilgi kirliliği ve devlet kurumlarına olan güvensizlik sanrı sistemleri için tam da gereken düşünce bozuklukları altyapısını içermektedir.

Bu nedenlerle salgının ilerleyen günlerinde şizofreni hastalarının belirtilerinde özellikle de pozitif belirtilerinde salgın temalı alevlenmeler beklenebilir. Sanrıların ve varsanıların içeriğinde virüs bulaşı ve salgınla ilgili temalar önplana geçebilir. Ancak, şizofreni hastalarında kaygı kendini farklı biçimlerde dışa vurabilir sanrıların içeriği mutlaka salgınla ilgili olmayabilir. Hali hazırda kullanılan antipsikotik tedavi dozları artan psikososyal stres ile birlikte koruyucu olmamaya başlayabilir.

Ayrıca artan sosyal stres pre-psikoz durumlarını, prodrom psikotik bozuklukları da arttırabilir ve yüksek riskli bireylerin psikotik ataklar geliştirmesine neden olabilir. Yani önümüzdeki günlerde bir tek şizofreni için değil eşikaltından farklı bozukluklara tüm psikoz durumlarında artış beklenebilir.

Sonuç

Hastalar, yakınları ve şizofreni hastalarıyla ilgilenen sağlıkçılar için ne söylenebilir? Sanırım yazıda derlediğim bilgileri benzer bir yazıdan da alıntılayarak (Fonseca ve ark. 2020) şu şekilde özetleyebilirim:

1. Şizofreni hastalarında Covid-19'a yakalanma riski açısından artmış bir risk olup olmadığını bilmiyoruz ama önceki salgınlar ve başka enfeksiyon hastalıkları bize riskin daha yüksek olduğunu söylüyor.
2. Bu nedenle şizofreni hastaları genel önlemlere (el yıkama, maske takma, sosyal mesafeyi koruma gibi) mutlaka uymalı.
3. Bu dönemdeki solunum yolu belirtileri hastalar, hasta yakınları ve hekimler tarafından daha fazla önemsenmeli ve bir yakınma olmasa bile mutlaka değerlendirilmelidir.
4. Şizofreni hastalarında hastalığın ve tedavinin getirdiği metabolik riskler ve diyabet, kalp ve akciğer hastalıkları gibi ek hastalıklar nedeniyle Covid-19 daha yüksek mortaliteyle seyredebilir.
5. Hastaların bu dönemde solunum kapasitelerini arttıracak egzersizlere yönelmeleri, kullanıyorlarsa sigara kullanımlarını denetlemeleri ya da azaltmaları önerilir.
6. Psikoz için kullanılan ilaç tedavisi (antipsikotikler, anksiyolitikler, antidepresanlar ve duygudurum dengeleyicileri) aksatılmamalıdır. 
7. Bu dönemde ilaç kullanımı devam etse bile ortaya çıkabilecek belirtiler atipik olabilir ve uyku düzensizlikleri, ani parlamalar, sanrı ve varsanılarda artış, sigara ve alkol kullanımında artış görülebilir.
8. Stres düzeyini azaltmak için ağır olmayan günlük bir hayat disiplini oturtulmaya çalışılmalıdır; sosyal medya ve görsel basın kullanımı belirli saatlerde olmalıdır; takip edilen haber kaynaklarının güvenilir ve kurumsal olması tercih edilmelidir; uyku düzeni sağlanmalı ve gee yarısı ile sabah saatleri arası uykuda geçirilmelidir; bu dönemde alınması gereken kararlar ertelenmeli ve özellikle ev içi çatışmalar azaltılmalıdır.
9. Hasta ve hasta yakınlarının düzenli takiplerinin yapıldığı kurumlarla bağlantısı aksamamalıdır; aksıyorsa mutlaka aranıp bu bağlantı yeniden kurulmalıdır.

Kaynaklar
Brooks SK, Webster RK, Smith LE, Woodland L, Wessely S, Greenberg N, Rubin GJ. The psychological impact of quarantine and how to reduce it: rapid review of the evidence. Lancet 2020;395(10227):912-920.

Charlson F, van Ommeren M, Flaxman A, Cornett J, Whiteford H, Saxena S. New WHO Prevalence Estimates of Mental Disorders in Conflict Settings: A Systematic Review and Meta-Analysis. Lancet 2019;394(10194):240-248.

Fonseca L, Diniz E, Mendonça G, Malinowski F, Mari J, & Gadelha A. Schizophrenia and COVID-19: risks and recommendations. Brazilian Journal of Psychiatry, Epub April 09, 2020.https://doi.org/10.1590/1516-4446-2020-0010

Green MF, Horan WP, Lee J, McCleery A, Reddy LF, Wynn JK. Social Disconnection in Schizophrenia and the General Community. Schizophr Bull 2018;44(2):242-249.

Martin JA, Penn DL. Brief report: social cognition and subclinical paranoid ideation. British Journal of Clinical Psychology 2001;40:261–265.

Olfson M, Gerhard T, Huang C, Crystal S, Stroup TS. Premature Mortality Among Adults With Schizophrenia in the United States. JAMA Psychiatry 2015;72(12):1172-81.

Partti K, Vasankari T, Kanervisto M, Perälä J, Saarni SI, Jousilahti P, Lönnqvist J, Suvisaari J. Lung function and respiratory diseases in people with psychosis: Population-based study. Br. J. Psychiatry 2015; 207:37–45.

Pathak R, Giri S, Shrestha N. Ebola Paranoia in the Age of the Internet and Social Media. N Am J Med Sci 2015;7(6):297.

Severance EG, Dickerson FB, Viscidi RP, Bossis I, Stallings CR, Origoni AE, Sullens A, Yolken RH. Coronavirus immunoreactivity in individuals with a recent onset of psychotic symptoms. Schizophr Bull 2011;37(1):101-7.

Torrey EF,Yolken RH. Schizophrenia and Infections: The Eyes Have It. Schizophr Bull 2017;43(2):247-252.

Towers S, Afzal S, Bernal G, Bliss N, Brown S, Espinoza B, Jackson J, Judson-Garcia J, Khan M, Lin M, Mamada R, Moreno VM, Nazari F, Okuneye K, Ross ML, Rodriguez C, Medlock J, Ebert D, Castillo-Chavez C. Mass Media and the Contagion of Fear: The Case of Ebola in America. PLoS One 2015;10(6):e0129179.

Ünal B, Akgül Ö, Bİnbay T, Alptekın K, Akdede BBK. Association of Wider Social Environment With Relapse in Schizophrenia: Registry Based Six-Year Follow-Up Study. Noro Psikiyatr Ars 2019;56(4):235-242.

Vancampfort D, Probst M, Stubbs B, Soundy A, De Herdt A, De Hert M. Metabolic Syndrome and Lung Function in Schizophrenia: A Pilot Study. Psychiatry Res 2014;220(1-2):58-62. 

 Wilder-Smith A, Freedman DO. Isolation, Quarantine, Social Distancing and Community Containment: Pivotal Role for Old-Style Public Health Measures in the Novel Coronavirus (2019-nCoV) Outbreak. J Tra

*

Not: Bu yazının ilk biçimi Psikiyatri Günlüğü sitesinde yayınlanmıştır.