Psikiyatride prodromu aramak*

Belki daha en baştan yanılıyoruz. Yani psikiyatride prodromu arayarak. Çünkü, her ne kadar bir kavram olarak tüm genel tıbba mal olmuş olsa da bir olgu olarak prodrom enfeksiyon hastalıklarına ait. Enfeksiyon hastalıklarında prodromal bulguların en meşhuru da Koplik Noktaları. Kızamık ortaya çıkmadan bir süre önce ağıziçi mukozada beliren bir tür öncül reaksiyon. Sonrasını haber veren bir haberci. Ve mutlaka öngörücü.

Psikiyatride bu kesinlikte bir öngörücü işaret aramalı mıyız? Koplik Noktaları’nın taşıdığı kesinlikte ve öngörücülükte olur mu bilemiyorum ama kesinlikle aramalıyız. Birkaç sebeple…

Birincisi, psikiyatrik sorunlar başına geldikleri kişinin, sevdiklerinin hayatında önemli bir yer teşkil ediyor. Birçok alanı etkiliyor; sadece “sağlıklılık” halini değil. Bu nedenle öngörücü her işaretin sonrası için büyük kıymeti var. Diyebiliriz ki, her şey bir yana, psikiyatride prodroma mutlaka ihtiyacımız var. Hastalarımız, sevdiklerimiz ve mesleğimiz için.

İkincisi, tüm psikiyatrik sorunların gelişimsel bir zeminde ortaya çıktığını biliyoruz. Yani bir yerlerde bir şeyler “ters” gidiyor olabilir. Evet, bu “ters” çok tartışmalı bir kavram. Belki de moleküler, dokusal olarak beyinde “ters” olan hiçbir şey yok. Bilmiyoruz. Daha doğrusu öyle olduğuna, yani beyinde, sinir hücrelerinde moleküler düzeyde bir şeylerin “ters” olduğuna dair bazı “güçlü” işaretler var elimizde. Ama o işaretler de sonrasını öngörmemizi sağlamıyor. Şimdilik. Öngörücü olan her şey bu gelişimsel zeminde değişikliklerin, müdahalelerin önünü açabilir.

Üçüncüsü, bazı psikiyatrik sorunlarda erken müdahalenin daha olumlu sonuçları olduğunu biliyoruz. Örneğin şizofrenide “tedavisiz geçen psikoz süresi” ile prognoz arasında ilişki olduğunu iyi biliyoruz. Ya da demansta erken müdahalenin süreci yavaşlattığını da iyi biliyoruz. Evet, erken müdahalenin bizzat kendisi bile tartışmalı ama prodrom anlayışımızdaki her gelişme hastalık gidişatını değiştirecek. Bu nedenle de prodrom erken müdahale için de önemli.

Dördüncüsü, “Big Data” çağında yaşıyoruz. Cebimizde artık pek de yabana atılamayacak bir enformasyon üretici ile dolaşıyoruz. Veri her yerde ve her şey veriye dönüşüyor. Aslında bu çok yönlü veri akışı tam da psikiyatriye göre. Çünkü psikiyatrik sorunlar ne statik, ne de tek boyutlu. Gittikçe daha iyi biliyoruz ki psikopatoloji bir kere başlayıp ömür boyunca aynı biçimde devam eden bir süreç değil. Dinamik ve değişken. İşte bu yeni teknoloji, hiç tahmin etmediğimiz durumların bir öngörücü kompleks olarak karşımıza çıkmasını sağlayabilir. Yani belki de bugüne kadar psikiyatride hep tek boyutlu ve sabit bir değişken aradık ama öngörücü olabilecek özellikler çok boyutlu ve dinamikti. Teknoloji de psikiyatride prodromu anlamak, aramak için artık (sanki) çok daha elverişli.

Evet, bugün (hâlâ) prodromu bulmaktan uzak olabiliriz ama yol aldığımız da bir gerçek: Özellikle prodroma, erken müdahaleye, önlemeye dair psikozlardaki, bipolar spektrumundaki ve demanslardaki tartışmalar, çalışmalar heyecan uyandırıcı. Elbette ki bu çalışmaların sonucunda hiçbir şey bulamayabiliriz ama yerimizde saymayacağımızdan emin olabiliriz. Ve ayrıca psikiyatrik durumları daha iyi anlayacağımızdan da.

Peki, klinik koşuşturmaca içinde psikiyatrinin bu kısıtlı prodrom bulguları ne anlama gelebilir? 

Öncelikle, günümüzün “moda” terimiyle söylersek bir “farkındalık” yaratabilir. Yani karşımızdaki eşikaltı ya da karmaşık durumun uzun süreli ve ciddi sonuçları olabilecek bir durumun habercisi olabileceğini anlatabilir. Ayrıca deneysel de olsa, kanıt düzeyi yetersiz de olsa bazı “müdahalelerin” önünü açabilir. Sesler duyan ama psikotik olmayan bir ergenin desteklenmesi, daha düzenli izlenmesi gibi. Öte yandan prodromal olan durum diğer branş klinisyenleri ile iletişimi sağlayabilir: nöroloji, dahiliye, aile hekimi ve çocuk hastalıkları gibi. Ve hepsinden ötesi hastalarımıza umut verebilir. Yaşadığı sıkıntının çok da artmadan tanınabileceği için.

Bunların hepsi psikiyatride prodromu tartışmak ve aramak için yeter de artar bile.

[*Psikiyatride Güncel, 9 (4), Prodromdan İlk Atağa dosyası için giriş yazısı.]